Canities subita – czy można osiwieć w jedną noc?

Literatura, zapiski historyczne, a także różnego rodzaju raporty medyczne podają informacje o błyskawicznej zmianie koloru włosów na siwy. U młodego żydowskiego uczonego wspomnianego w Talmudzie, królowej Marii Antoniny czy weteranów II wojny światowej pigment nadający barwę włosom zniknął z dnia na dzień. Czy można osiwieć w jedną noc? 

Jak wygląda struktura włosa?

Zanim odpowiem na pytanie o możliwość osiwienia w ciągu jednej nocy, przyjrzyjmy się strukturze włosa. Generalnie można ją podzielić na dwie części:

• Pierwszą z nich jest korzeń włosa, który znajduje się pod skórą. 
• Korzeń otoczony jest tkanką, która tworzy mieszek włosowy. To właśnie w nim znajdują się komórki barwnikowe zwane melanocytami. Produkowana przez nich melanina odpowiedzialna jest za kolor włosów. To, czy są brązowe, rude czy blond, zależy od wersji barwika i jego ilości. Siwe włosy barwnika nie mają. Wypełnia je powietrze.

Jak wygląda proces siwienia?

Proces siwienia rozpoczyna się w różnym wieku. Po 30 roku życia co dekadę prawdopodobieństwo osiwienia wzrasta o 10-20%. To, kiedy to nastąpi, zależy od predyspozycji genetycznych, ale także wpływu niektórych związków chemicznych i toksyn. 

Siwienie rozpoczyna się wtedy, kiedy wspomniane komórki barwnikowe zaczynają obumierać. Wówczas produkcja melaniny spada. Dlaczego tak się dzieje i dlaczego nie są wymieniane na nowe – trudno dokładnie stwierdzić.

Z badań na myszach wynika, że barwnik obecny w coraz mniejszej ilości płowieje np. kontakcie z nadtlenkiem wodoru. Związek ten, kojarzony z rozjaśniaczami do włosów, także produkowany jest przez komórki barwnikowe. Siwienie, ze względu na swój mechanizm, powinno więc zajmować lata. 

Ale czy można osiwieć w jedną noc?

Znanych jest przynajmniej kilka przypadków, w których ktoś utracił swój naturalny kolor włosów z dnia na dzień. O takim wydarzeniu można przeczytać już w Talmudzie. Historia działa się w 83 roku naszej ery. Jej bohaterem był 17-letni chłopiec, który został przełożonym szkoły talmudycznej. Według zapisków siwienie u młodego uczonego wynikało z wytężonej nauki i przepracowania.

Bliżej naszych czasów o błyskawicznym siwieniu czytamy w życiorysie Tomasza Morusa czy Marii Antoniny. Włosy byłego kanclerza królewskiego posiwiały przed egzekucją w 1595 roku. Kasztanowe włosy królowej Francji miały stać się białe przez straceniem w 1793 roku. Podobne wzmianki dotyczą m.in. raportów na temat osób, które przeżyły bombardowania w trakcie II wojny światowej. Historie o nagłej zmianie koloru włosów zapadły tak mocno w pamięć, że stały się symbolem skrajnego stresu, także wykorzystywanym w produkcjach filmowych. Czy faktycznie takie historie mogły mieć miejsce?

Co to jest syndrom Marii Antoniny?

Obserwowane, nagłe siwienie znane jest w literaturze jako canities subita (łac. nagłe siwe włosy) albo Syndrom Marii Antoniny. Według opisu stanu błyskawiczna zmiana koloru włosów ma wynikać nie tylko z ekstremalnego stresu. Może nią być szokująca wiadomość, wściekłość, a nawet wielki smutek.

Wbrew pozorom obserwacja nagłej zmiany koloru nie musi stać w sprzeczności ze zwyczajnym tempem siwienia. Szybka zmiana koloru wydaje się wynikać z dodatkowej przypadłości związanej najprawdopodobniej z reakcją autoimmunologiczną – rozlaną wersją łysienia plackowatego.

Łysienie plackowate vs nagłe siwienie – mamy winowajcę?

Łysienie plackowate to choroba o niejasnym na chwilę obecną podłożu. Wiadomo, że w jej trakcie w mieszkach włosowych toczy się proces zapalny. Jego rozpoczęcie wynika z obecności cząsteczek aktywujących układ odpornościowy zwanych cytokinami. Ich produkcje zawdzięczamy sąsiadującym z włosem komórkom.

Na skutek reakcji inicjowanej przez cytokiny, wokół mieszka gromadzą się komórki układu odpornościowego zaciekawione alarmową sytuacją. Ich obecność zaognia stan gotowości i powiększa zapalenie. W efekcie dochodzi do uszkodzenia mieszka włosowego i wypadania włosów. Co ciekawe, degradacji ulegają wyłącznie struktury tych włosów, które zachowały pigment. Szybka utrata barwnych włosów powoduje, że uwidaczniają się białe sprawiając wrażenie nagłego osiwienia. Takie epizody nazywa się ostrym rozlanym łysieniem plackowatym. 

Syndrom Marii Antoniny – nie jedna przyczyna? 

Jak to zazwyczaj jest w nauce, znalezienie jednej przyczyny wyjaśniającej zjawisko nie zawsze jest wystarczające. Wynika to oczywiście ze skomplikowania procesów biologicznych. Te plączą się i łączą wieloma zależnościami – znanymi i nieznanymi dotąd nauce. Czasem podłoże skomplikowanych obserwacji okazuje się dość prozaiczne. Być może tak jest również w sytuacji niektórych historii błyskawicznego siwienia. Szczególnie tych najstarszych. Według naukowców podłożem nagłej zmiany koloru włosów może być używanie kiepskich farb koloryzujących.

Przeczytaj też: Co dzieje się w mózgu, gdy jesteśmy szczęśliwi?

Przykładowo, Maria Antonina przed egzekucją więziona była przez kilka dni. Nie miała dostępu do swoich powtarzalnych rytuałów, którym mogło być np. farbowanie włosów. Najprawdopodobniej ówczesna koloryzacja musiała odbywać się znacznie częściej niż współczesne zabiegi koloryzacyjne. 

Kiedyś używano barwników roślinnych i mineralnych, takich jak rumianek, ołów, srebro czy henna. Nie były one tak trwałe, jak wprowadzona w 1907 roku parafenylodiamina, która pozwalała utrzymać znacznie bardziej długotrwały efekt. Być może stresowa atmosfera tak wzmagała potliwość głowy, że wypłukiwała ona nietrwałe barwniki?

Odpowiedź na pytanie czy można osiwieć w jedną noc jest więc złożona. Obserwowany efekt nagłego siwienia może być pozorny, a w przypadku starszych historii przyczyna pojawienia się siwych włosów może być wręcz prozaiczna.

Literatura:

InformedHealth.org [Internet]. Cologne, Germany: Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG); 2006-. What is the structure of hair and how does it grow? 2019 Aug 29.: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK546248/

Anastassakis, K. (2022). The Effects of Aging on the Hair Follicle. In: Androgenetic Alopecia From A to Z . Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-76111-0_8

Skellett AM, Millington GW, Levell NJ. Sudden whitening of the hair: an historical fiction? J R Soc Med. 2008 Dec;101(12):574-6. doi: 10.1258/jrsm.2008.080337. PMID: 19092022; PMCID: PMC2625383.

https://books.google.pl/books?id=e1ZmDwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=alopecia+areata&hl=pl&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=alopecia%20areata&f=false

Autor

Mariusz Gogól

Jestem doktorem z zakresu nauk przyrodniczych (doktorat z biochemii), ale swoją ścieżkę zawodową związałem z edukacją i popularyzacją nauki. Jestem związany ze Stowarzyszeniem Rzecznicy Nauki od początku jego działalności, a prywatnie interesuję się sztuką, dizajnem z czasów PRL oraz muzyką ludową z różnych stron świata.

Więcej od tego autora