Mózg a emocje. Na tropach neurobiologii agresji i empatii

Czasami praca neurobiologa przypomina pracę detektywa. Dzisiaj postaram się prześledzić punkty wspólne dla zachowa empatycznych i agresywnych. Mózg a emocje – czy istnieje tu wspólny mianownik?

Czy empatia to emocje, które występują tylko u ludzi?

Co to jest empatia? To szeroko pojęte zjawisko, które polega na wczuwaniu się w sytuację drugiego człowieka.

Na temat samej empatii możesz poczytać szerzej w artykule Czytanie w myślach innych ludzi – czy to jest możliwe?

Bez wątpienia zachowaniom empatycznym towarzyszy wiele emocji. Jednak obserwacja zwierząt dowodzi, że zachowania empatyczne mogą pojawiać się również u innych ssaków. Chyba najbardziej znany przykład zachowania empatycznego miał miejsce w ZOO w Chicago, kiedy mały chłopiec wpadł do wybiegu, w którym przebywały goryle. Ludzie, którzy byli świadkami tego wydarzenia myśleli, że te masywne zwierzęta stratują małego.

Ku ich zaskoczeniu gorylica podniosła chłopca, opłukała w wodzie, gdyż spadając się zranił i zaniosła pod drzwi, gdzie przyszedł za chwilę opiekun goryli. Malcowi nic poważnego się nie stało. Innych przykładów zachowań empatycznych dostarczają nam słonie, które, jak wiemy, żyją w stadach i potrafią opłakiwać swoich zmarłych towarzyszy na cmentarzyskach. Empatia u zwierząt to zjawisko, które znamy także z licznych zachowań u psów, kotów, koni, czy innych zwierząt.

Mózg a emocje. Jak mózg bierze udział w powstawaniu zachowań empatycznych?

Zachowania związane z emocjami, które towarzyszą empatii są bardzo skomplikowane. Stąd nie dziwi fakt, że w ich powstawanie zaangażowanych jest wiele części mózgu, m.in. tzw. „układ nagrody”. Naukowa nazywa tego układu to mezolimbiczny układ dopaminergiczny, gdyż wydzielany jest tam neurotransmiter – dopamina. Wyrzut dopaminy powoduje, że czujemy się szczęśliwi. Dopamina wydzielana jest w trakcie takich czynności, jak jedzenie czy seks, ale również kiedy zrobimy komuś przysługę. 

„Układ nagrody” obejmuje trzy obszary w mózgu:

• jądro półleżące przegrody, gdzie wydzielana jest dopamina, 
• brzuszny obszar nakrywki oraz 
• korę przedczołową. 

Niewątpliwie w powstawaniu zachowań empatycznych biorą udział również wspomniane już wcześniej neurony lustrzane, które pomagają odczytywać emocje innych ludzi czy zwierząt.

Czy ludziom empatycznym żyje się lepiej?

Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Badania na grupie studentów przeprowadzone przez psycholożkę Shari Y. Kuchenbecker z University of California w USA wykazały pozytywny związek pomiędzy poziomem empatyczności a optymizmem, inteligencją, odpowiedzią na wyzwania (niepoddawanie się), akceptacją wielokulturowości. Wysoki poziom empatyczności wiąże się z dobrym samopoczuciem i zadowoleniem z życia. 

Natomiast problemy mogą pojawiać się u osób określanych jako wysoko wrażliwe, które nadmiernie chłoną emocje innych. Takie osoby zapewne są dobrymi słuchaczami i powiernikami problemów innych, ale oprócz pozytywnych emocji również zbierają te negatywne. W rezultacie może to prowadzić do pogorszenia ich nastrojów. Jeśli podejrzewasz, że możesz być osobą wysoko wrażliwą na pewno znajdziesz w sieci wiele testów, które pomogą Ci to zdiagnozować oraz znaleźć podpowiedzi jak sobie radzić w życiu. Takie osoby zwykle są kreatywne, interesują się sztuką, niejednokrotnie same tworzą np. malują, rysują, piszą, czy grają na instrumentach muzycznych.

Czy agresja jest nam potrzebna do przeżycia?

Emocje, przeciwne do tych związanych z zachowaniami empatycznymi, występują w czasie agresji. Czy agresja jest nam potrzebna do życia? Człowiek jest częścią przyrody i coraz częściej w naukach biologicznych mówi się o tzw. koncepcji „one health” czyli jednego zdrowia, które współdzielą ludzie i zwierzęta. Chyba najlepiej będzie zrozumieć znaczenie tej koncepcji odwołując się do pandemii COVID-19, która pokazała nam tą współzależność. 

Wracając jednak do zachowań agresywnych, to są one bez wątpienia konieczne do przeżycia. Spójrz np. na zwierzęta mięsożerne, które nie byłyby w stanie funkcjonować bez upolowania sobie jedzenia. Agresja, wg. definicji profesora Sadowskiego, rozumiana jest jako działanie ograniczającego swobodę drugiego osobnika tego samego lub innego gatunku. Natomiast profesor Vetulani, w odniesieniu do ludzi, sformułował następującą tezę.

Agresja to świadome działanie, które ma na celu skrzywdzenie lub uszkodzenie przedmiotu jego działania.

Prof. Jerzy Vetulani

W świecie ludzi agresja powinna więc być kontrolowana, aby nie przerodziła się w agresję patologiczną. Taką obserwujemy na świecie chociażby w postaci zamachów terrorystycznych czy innych akcji zbrojnych.

Gdzie mieszka agresja w mózgu i czy ma coś wspólnego z empatią?

Choć zachowania empatyczne i agresywne przejawiają się zupełnie inaczej, to okazuje się, że neurobiologiczne podstawy tych zachowań są podobne. Oba kontrolowane są przez wspomniany wcześniej mezolimbiczny układ dopaminergiczny, czyli układ nagrody. Stąd też zachowania agresywne prowadzą również do wyrzutu dopaminy i mogą przejawiać się w odczuwaniu przyjemności (przynajmniej chwilowej). Jednak czy warto być agresywnym? W normalnych warunkach po fali wyrzutu dopaminy i chwilowej radości na pewno uaktywni się kora przedczołowa i znajdujące się w niej ośrodki związane z racjonalnym myśleniem i będą nas trapiły wyrzuty sumienia. 

Źródła:

J. Kalat – Biologiczne podstawy psychologii. PWN 2020

B. Sadowski  – Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. PWN 2022

J. Vetulani – Piękno neurobiologii.  Komentarze, rozmowy. Wydawnictwo Homini  2014

Autor

Joanna Śliwowska

Z wykształcenia jestem biologiem, a pasjonuje się neurobiologią. Mózg to fascynujący organ, który ma możliwości zmian pod wpływem warunków środowiska, co nazywamy neuroplastycznością. Oprócz tego, że jestem naukowcem, również prowadzę zajęcia dydaktyczne ze studentami oraz popularyzuję naukę. Jestem także mamą dwóch nastolatków Heleny i Antoniego.

Więcej od tego autora