Burza hormonów, pryszcze, zmiany nastrojów, trzaskanie drzwiami. Kogo Ci przypomina ten opis? Tak, to jest krótka charakterystyka nastolatka. Czy zastanawiałaś/zastanawiałeś się jednak kiedyś, skąd bierze się ta zmienność nastrojów? Jak funkcjonuje mózg nastolatka?
Spis treści
Rozwój mózgu nastolatka
Kiedy się rodzimy, nasz mózg przypomina już wyglądem mózg dorosłego człowieka. Ma podobny kształt, a na jego powierzchni znajdują się bruzdy, pofałdowania i zagłębienia. Jednak po urodzeniu odbywa się w jego wnętrzu jeszcze wiele zmian. Ulega on przebudowie i możemy powiedzieć, że dojrzewa i zmienia się tak, jak nasze ciało.
Oczywiście zmiany zachodzące na poziomie mózgu są bardzo subtelne i możliwe do śledzenia m.in. dzięki rozwojowi technik obrazowania, np. rezonansu magnetycznego (MRI), czy pozytonowej tomografii komputerowej (PET). Wykorzystując te techniki, naukowcy doszli do wniosku, że w mózgu nastolatka zachodzą prawdziwe rewolucje, a wiele jego struktur funkcjonuje inaczej niż u dorosłych.
Dojrzewanie mózgu nastolatka – burza hormonalna
Okres wchodzenia w dojrzewanie płciowe charakteryzuje się wieloma zmianami zarówno tymi, które są widoczne zewnętrznie, jak np. rozwój piersi u kobiet, czy powstawanie zarostu i zmiana głosu (mutacja) u mężczyzn. Te procesy sterowane są przez mózg, a w szczególności przez jego część zwaną podwzgórzem.
Ona wraz z innymi elementami układu nerwowego i rozrodczego tworzy oś podwzgórze–przysadka mózgowa–gonady (w skrócie PPG). Gonady to nic innego jak jajniki u kobiet i jądra u mężczyzn. Ta oś jest już obecna w naszym organizmie na wczesnych etapach rozwojowych. Jednakże w okresie dojrzewania płciowego zachodzi jej „obudzenie” i zaczyna ona funkcjonować na pełnych obrotach.
To też Cię zainteresuje: Jak przebiega rozwój mózgu dziecka?
Znamy neurobiologiczne mechanizmy, które są odpowiedzialne za pobudzenie do działania osi PPG. Wiemy, że aby mogła ona prawidłowo funkcjonować, potrzebne jest wydzielanie wielu peptydów oraz hormonów w tym hormonu gonadotropowego (zwanego też gonadotropiną, w skrócie GnRH) i kisspeptyny. O tym, jednak napiszę w następnym artykule.
Kiedy odpowiednie neuropeptydy wydzielone zostaną najpierw z podwzgórza, a potem z przysadki mózgowej, stymulują gonady do produkcji hormonów płciowych, takich jak estrogeny, progesteron i testosteron, co umożliwia dojrzewanie płciowe. W tym okresie w organizmie odbywa się prawdziwa burza hormonalna, gdyż wahania hormonów są bardzo duże, a to z kolei wpływa na zmienność nastrojów nastolatków – od ekscytacji, przez drażliwość, zniechęcenie czy senność, do nic nierobienia.
Jak funkcjonuje mózg nastolatka? Emocje sięgające zenitu
Do zmienności nastrojów i wybuchów emocji przyczynia się również wysoka aktywność ciała migdałowatego (parzysta struktura położona w prawej i lewej półkuli mózgu, której nazwa pochodzi od kształtu migdałka). Ciało migdałowate wchodzi w skład układu limbicznego odpowiedzialnego za reakcje emocjonalne, a najbardziej wyczulone jest na strach i złość.
Znajduje się w stałym pogotowiu i w okresie nastoletnim jest szczególnie wyczulone na bodźce, przejmując funkcję dowodzenia w mózgu. Na tą wzmożoną aktywację ciała migdałowatego wpływają oczywiście hormony, które buzują w mózgu nastolatka. Stąd też nie dziwi już fakt, że nastolatki działają bardzo emocjonalnie, podejmują ryzykowne, gwałtowne, zmienne, nieprzewidywalne i często nieprzemyślane decyzje. A propos słowo „emocje” po łacinie „emovere”oznacza nic innego jak „wprowadzać w ruch”.
W okresie dojrzewania płciowego często sięga się po używki, w tym alkohol czy narkotyki, i eksperymentuje. Wówczas mózg jest bardzo podatny na ich działanie, a grono rówieśników bardzo ważne i często w tym towarzystwie dzieli się wspólne przeżycia.
Nocne imprezowanie i długie spanie
Długie imprezy nocne oraz wysypianie się w czasie dnia to również zachowania charakteryzujące osoby nastoletnie. Najnowsze badania dowodzą, że w rejonie podwzgórza zachodzą zmiany związane z regulacją rytmów okołodobowych, czyli kontroli długości dnia i nocy. To właśnie dlatego nastolatki często przesypiają porę śniadania, czy nie pojawiającą się na pierwszej lekcji z powodu „zaspania”.
W kontekście przebudowy zachodzącej w mózgu nastolatków warto zrewidować plany lekcyjne w szkołach. Badania naukowe przeprowadzone w USA na 28 000 uczniów szkół podstawowych i średnich opublikowane w czasopiśmie „Sleep” w 2021 r. wykazały, że w przypadku młodzieży ze szkół średnich późniejsze rozpoczęcie zajęć w szkole jest dla nich korzystne. Autorzy tego artykułu zalecają, aby w szkołach średnich zajęcia zaczynały się nie wcześniej niż o 8:30!
Jakie problemy najczęściej wiążą się z okresem dojrzewania? Czyli jazda bez trzymanki
Skomplikowane zachowania nastolatków związane są także z późnym rozwojem części mózgu odpowiedzialnej za racjonalne myślenie, planowanie i przewidywanie zwanej korą czołową, która w tym okresie jeszcze ciągle się tworzy. Badania z wykorzystaniem technik obrazowania mózgu wykazały, że pełny rozwój tej struktury zachodzi dopiero ok. 25–26 roku życia. Ponadto dowiedziono, iż struktura ta rozwija się wolniej u mężczyzn w porównaniu z kobietami.
Natomiast odkrycia Josepha LeDoux dowiodły, że w mózgu występują dwa szlaki przetwarzania bodźca w emocje. Ciało migdałowate może odbierać informacje bezpośrednio z receptorów i generować reakcję emocjonalną (bez udziału kory mózgowej, czyli podświadomie) i ta droga jest często pobudzana u nastolatków. Jest to tzw. droga „dolna”.
Przeczytaj też: Czy w naszym mózgu mogą powstawać nowe komórki nerwowe?
Druga „górna” i dłuższa droga obejmuje ciało migdałowate, wzgórze (stanowiące niejako rondo, gdzie krzyżują się informacje w mózgu) oraz korę mózgową. W obrębie tej dłuższej drogi zachodzi oczywiście interpretacja danego zdarzenia i świadome podejmowanie decyzji.
Podsumowując, mózg nastolatka zbudowany jest i funkcjonuje inaczej niż u osoby dorosłej. Te różnice są odpowiedzialne za bardzo labilny, emocjonalny stan młodego umysłu i jego podatność na wpływy środowiska zewnętrznego, w tym rówieśników. No cóż, młodość ma swoje prawa, a posiadając wiedzę na temat budowy i funkcjonowania mózgu w tym okresie, możemy trochę bardziej zrozumieć stan umysłów osób nastoletnich.
Źródła:
- LeDoux J.: Mózg emocjonalny. Tajemnicze podstawy życia emocjonalnego. Media Rodzina, 2000
- Meltzer L.J., Wahlstrom K.L., Plog A.E., Strand M.J.: Changing school start times: impact on sleep in primary and secondary school students. Sleep, 2021; 44: 7; www.academic.oup.com/sleep/article/44/7/zsab048/6218366?login=false
- Ohme R.: Emo Sapiens. Harmonia emocji i rozumu. Wydawnictwo Bukowy Las, 2017
- Sapolsky R.: Zachowuj się. Jak biologia wydobywa z nas to, co najgorsze, i to, co najlepsze. Media Rodzina, 2021